Connect with us
Arhitektura

ŠPICEROV DVORAC: Baština u krizi ili sumorni odraz modernog društva?

Sigurno su vam do sada na nekom od putovanja Vojvodinom, pored lepote prirodnih pejzaža i prostranstava ravnice, pažnju privukli i stari letnjikovci, dvorci ili stara urbana, administrativna i stambena zdanja. Mnogi veruju da građevine koje su nam ostavljene u nasleđe govore veliku istinu o nama, našoj istoriji, identitetu ali i o kulturi sećanja koju umemo ili ne umemo da čuvamo. U ovom broju Grenefa, vodimo vas u posetu Beočinu, malom industrijskom gradu koji se nalazi nadomak Novog Sada, na najlepšem mestu susreta Dunava i Fruške gore. Upravo u centru ovog mesta nalazi se biser Austrougarske arhitekture koji svedoči o lepoti gradnje na ovim prostorima na prelazu iz XIX u XX vek. U pitanju je čuveni i nadaleko poznati dvorac porodice Špicer.

Ovo zdanje staro 123 godine, danas je tek bleda senka sjaja i raskoši kojim se Beočin nekada dičio a ipak, i kao ruina prepuštena zubu vremena, ono danas pleni pažnju brojnih posetilaca koji ga obilaze u potrazi za nečim novim, inspirativnim i lepim. Jedno je sigurno, dvorac Špicer nikoga ne ostavlja ravnodušnim. Sagrađen je 1898. godine kao rezidencijalno zdanje za potrebe porodice Edvarda Edea Špicera, bogatog jevrejskog veleposednika koji je uz barona Henrika Orenštajna i Semjuela Redliha bio vlasnik beočinske fabrike cementa i začetnik industrijalizacije i urbanog razvoja Beočina koji danas poznajemo. Arhitekta koji je projektovao dvorac je talentovani Ignjac Alpar, učenik slavnog Imrea Štajndla, arhitekte koji je projektovao zgradu parlamenta u Budimpešti.

Sagrađen na prelazu dva veka od najkvalitetnijeg cementa, koji je i danas zaštitni znak Beočina, dvorac je skladna i maštovita mešavina stilova sa elementima renesanse, gotike, romanike i baroka koji su vešto ali diskretno prošarani tada sve popularnijim pravcem art nove i secesije. Špicerovo zdanje ukrašava i veliki broj veoma neobičnih fasadnih, dekorativnih elemenata gde su, uz kitnjaste motive cveća, najdominantnije figure ljudskih glava, zmajeva i jednog orla koji je pozicioniran na krovu, sa zapadne strane zdanja. Sve skulpture i danas nepomično stoje na dvorcu poput jedinih čuvara i tradicionalnih domaćina znatiželjnim turistima.

IZDAVAJAMO-TURUL PTICA

Turul ptica

Foto: Redakcija časopisa GRENEF / Turul ptica

Na zapadnom pročelju Špicerovog dvorca, kao na tronu, budno nadvijenih krila smeštena je ptica turul, mitsko biće koje je u legendama poznato kao tvorac i zaštitnik mađarskog naroda. Na Špicerovom dvorcu su sa severne strane postojala još dva turula napravljena od kovanog gvožđa, ali ih je na žalost, vreme nagrizlo, a rđa pojela. Takođe, poznato je da je i u Subotici bio jedan turul koji je raširenih krila stajao na vrhu obeliska ispred zgrade današnje biblioteke i da mu je raspon krila bio 1,7 metara. Nakon raspada Austrougarske monarhije nestala je ptica i nikada nije utvrđeno gde je sklonjena.

O VLASNICIMA

Edvard Ede Špicer rođen je 1845. godine u imućnoj jevrejskoj porodici kao četvrto od petoro dece i gotovo ceo svoj život proveo je u ovom delu Evrope sa adresom i rezidencijama najpre u Beču i Budimpešti a zatim i u Beočinu. Kao ugledni zemljoposednik i industrijalac koji je dobro poznavao poslovne prilike i posao sa cementom u Beočinu, Ede Špicer je 1898. godine sa svojim poslovnim partnerima Henrikom Orenštajnom i Semjuelom Redlihom osnovao fabriku za proizvodnju cementa. Bio je oženjen 11 godina mlađom Anom Orenštajn koja je bila rođena starija sestra njegovog poslovnog partnera, pomenutog barona Orenštajna. Pretpostavlja se da je upravo zbog ovog spajanja porodica, dvorac na nekim od prvih fotografija predstavljen i kao Orenštajn kaštel.

špicerov dvorac

Dvorac je na nekim od prvih fotografija predstavljen i kao Orenštajn kaštel / Izvor: privatna arhiva autora, Facebook stranica „Vratimo sjaj Špicerovom dvorcu“

Prema brojnim izvorima, Ana (Orenštajn) Špicer je bila angažovana i kao učiteljica u prvoj privatnoj osnovnoj školi, osnovanoj pri beočinskoj fabrici cementa a koju su pohađala deca radnika. Edvard i Ana imali su jedno dete, kćerku Floru Špicer koja je rođena u Beču 1885. godine. Neposredno pred početak Prvog svetskog rata, porodica je napustila Beočin a Ede Špicer je ubrzo i preminuo u Budimpešti, u svojoj 76. godini, 18. marta, 1921. godine. Sahranjen je u porodičnoj grobnici koja se nalazi odmah pored zajedničke grobnice porodica Redlih i Orenštajn, na Jevrejskom groblju u Budimpešti.

ŠPICEROV PARK

špicerov dvorac

Foto: Park Špicerovog dvorca, stare razglednice Beočina / Izvor: privatna arhiva autora, Facebook stranica „Vratimo sjaj Špicerovom dvorcu“

Prema rečima meštana, dvorac je od svog nastanka bio uredno i planski okružen najlepšim mogućim primerom pejzažne arhitekture. Bio je to ugledni primer kombinacije stilova engleskih vrtova i francuskih parkova. Takođe, fontane, manji bazeni, čelični i betonski paviljoni za dnevni odmor i čajanke samo su neki od tragova obraslih travom i šibljem koje i danas možemo videti kako oronulo i zapušteno stoje tik uz dvorac. Posebnu zanimljivost predstvljaju priče lokalnog stanovništva čije su majke i bake namirnicama snabdevale dvorac i koje su tvrdile da su Špicerovim parkom slobodno i spontano šetali brojni paunovi, zečevi, srne i jeleni a bio je i stanište raznih vrsta ptica. Danas su tu samo ostaci nekadašnje flore koji se ogledaju u drvoredima visokih platana i zimzelenog drveća a park kao velika prostorna sportsko-rekreativna celina se i dalje među Beočincima popularno naziva „Špicer bašta“.

Nakon odlaska porodice Edvarda Špicera, udovica i deca drugog vlasnika fabrike, barona Henrika Orenštajna, su u periodu I Svetskog rata boravili u dvorcu u Beočinu. Ipak, sa nepovoljnim okolnostima uoči II Svetskog rata i oni su bili primorani da napuste dvorac i odu u Budimpeštu. Beočin je već 1941. postajao okupiran jer je nemačka vojska u talasima dolazila a ni Ustaše ga nisu zaobišle. Tako je već naredne, 1942. godine, dvorac prema pričama meštana bio napušten od njegovih vlasnika a u jednom periodu tokom Drugog svetskog rata služio je kao vojna komanda nemačkih snaga.

Kada god bi se ukazala prilika tokom ovih teških ratnih godina, dvorac je bio omiljeno mesto za fotografisanje beočinske mladeži i tek venčanih parova kao i svih onih koji su mogli da priušte sliku. Iako zloslutno, bilo je to doba nečije mladosti i tome svedoče brojne fotografije iz privatnih kolekcija beočinskih porodica.

DVORAC POSLE RATA

Nakon II Svetskog rata pa sve do 1968. godine, Špicerov dvorac u Beočinu služio je kao osnovna i muzička škola. Najpre pod nazivom “Nepotpuna mešovita gimnazija” a zatim i kao “Osnovna škola Beočin”, on je bio “druga kuća” u kojoj su stasavale i učile brojne generacije mladih Beočinaca.

Špicerov dvorac

Foto: Osnovna škola Beočin, Špicerov dvorac 30. maja 1955. Učenici VIII razreda; Izvor: privatna arhiva autora, Facebook stranica „Vratimo sjaj Špicerovom dvorcu“

Nakon zemljotresa koji je pogodio Jugoslaviju krajem šezdesetih godina, usledilo je renoviranje zdanja koje je pretrpelo manja oštećenja. Već od 1971. godine renovirani dvorac bio je u vlasništvu trgovinskog preduzeća „Podunavlje“ iz Beočina i dobio svoju novu društvenu namenu. U lepim, svetlim i prostranim prostorijama koje su bile na spratu bio je smešten kulturni centar opštine Beočin a u prizemlju je bila gradska biblioteka i ekskluzivni restoran „Stari dvorac“ koji je bio široko poznat po svom raskošnom i raznovrsnom kulturnom, zabavnom i umetničkom programu. U „Starom dvorcu“ je snimljen značajan broj jugoslovenskih televizijskih novogodišnjih programa a neka od imena zvezda koje su tim i drugim povodom boravile u dvorcu su Silvana Armenulić, Olivera Katarina, Lepa Brena i drugi.

silvana armenulić

Foto: Silvana Armenulić, česti gost Špicerovog dvorca; Izvor: privatna arhiva autora, Facebook stranica „Vratimo sjaj Špicerovom dvorcu“

Mnogi ovaj period pamte kao zlatno doba velike Jugoslavije i prema sećanjima ljudi koji su radili i boravili tada u dvorcu sve je bilo na vrhunskom nivou uređeno i organizovano. Ispred dvorca nalazila se prostrana restoranska letnja bašta čiji je centralni deo zauzimala i fontana porodice Špicer koja je ponovo bila u funkciji. Obližnji letnjikovac se kao odvojeni paviljon koristio za uže društvo važnih i uglednih gostiju.

Pored pomenutih namena, dvorac je kroz vreme bio i sedište rukometnog i džudo kluba u Beočinu, meštani su ovde polagali i prve testove za vozački ispit jer je auto-škola „Stop“ iz Novog Sada u dvorcu imala svoju ispostavu, a krajem osamdesetih dobio je svoju poslednju namenu i radio je svega još nekoliko godina kao noćni klub.

POČETAK KRAJA I ZAŠTITA DRŽAVE

špicerov dvorac

Foto: Redakcija časopisa GRENEF

Posle višegodišnjeg propadanja, koje je usledilo nakon što je zatvoren i napušten početkom devedesetih godina, dvorac Špicer je 18. juna 1997. godine proglašen kulturnim dobrom koje je pod direktnom zaštitom države, odnosno Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture (u daljem tekstu PZZZSK). Opština Beočin je u ovom slučaju definisana kao „korisnik kulturnog dobra“ i iako je činjenica da ne bi samostalno mogla da realizuje njegovu rekonstrukciju, kako zbog finansijskih nemogućnosti tako i zbog stručnog nadzora ona bi trebalo i dobrodošla je da osmisli njegovu namenu, predloži plan njegove održivosti i funkcionisanja i pokaže ozbiljnije interesovanje za potragu rešenja. Istovremeno, tokom ove godine očekivanja javnosti od Ministarstva kulture i informisanja ponovo postaju velika jer je ova institucija najavila promenu strateškog okvira i intenzivniju javnu politiku u vezi sa očuvanjem i restauracijom baštine u krizi.

špicerov dvorac

Foto: Redakcija časopisa GRENEF

Podsećamo da samo na teritoriji Vojvodine postoji oko 80 dvoraca, letnjikovaca i vila sagrađenih u periodu od XVIII do XX veka a veliki broj njih je u izuzetno lošem stanju i čeka bolje dane koji će doneti obnovu i možda i neku novu namenu.

U Beočinu je neformalna grupa građana nedavno pokrenula inicijativu za zaštitu Špicerovog dvorca kao važnog dela lokalnog i nacionalnog nasleđa. Okupljeni oko apela nadležnima, oni putem društvenih mreža takođe beleže sve ono lepo i zanimljivo o njemu. Tekstove i priloge u vidu činjenica i, ličnih priča i sećanja, kao i bogatom istorijatu ovog zdanja možete pročitati na fejsbuk stranici „Vratimo sjaj Špicerovom dvorcu“ i Instagram profilu „Dvorac Špicer“.

Autori teksta: Jelena Viktorova, Predrag Komljenović, Marijeta Dir
Izvor fotografija: privatna arhiva autora, Facebook stranica „Vratimo sjaj Špicerovom dvorcu“, redakcija časopisa GRENEF