Dodatna vrednost u arhitekturi primenom biljnih materijala

Projektantska želja da se zelenilu osim jednostavne logičke funkcionalnosti da suštinski drugačije značenje u arhitektonskim objektima, omogućena je kompleksnijim tehnološkim razvojem takvih sistema. Početna razmišljanja i tehnološki nivo vremena u kome su nastali prvi vegetacioni zidovi bio je ograničavajuće realizacije, u odnosu na ono što stoji na raspolaganju današnjim autorima. Danas tehnički aspekti realizacije, a pre svega održavanja vegetacionih zidova su vrlo često u senci vizuelnih zahteva i kreativnih ciljeva.

Projektanti vegetacionih zidova koristeći sva dostupna tehnološka sredstva i projektujući nova, stvaraju vegetacione zidove kao nove motive okupljanja, centralne elemente arhitektonskih dela, koristeći se principima simetrije ili asimetrije, elementima uređenog nereda. Korišćenjem biljaka, kao materijala koji se u ranijim erama arhitekture nisu koristili za materijalizaciju i oblikovanje arhitektonskih objekata, stvaraju novu arhitektonsku strukturu, prkoseći zakonima prirode i proširujući slobodu svog kreativnog rada.

Vegetacioni zidovi se u prostoru pojavljuju osim u osnovnom funkcionalnom obliku i kao elementi koji nose umetničku aplikaciju i skulpturalnu kreaciju u prostornoj arhitektonskoj formaciji arhitektonskih objekta. Oni poprimaju ulogu umetničkog platna, dajući autorima novi medij izražavanja, a prostoru određeni oblik skulpturalnosti. Upotrebom biljaka u završnoj obradi, teško se može govoriti o materijalizacijskom bogatstvu, već o smislenom, zanimljivom i složenom skulpturalnom karakteru vegetacionog zida.

U pojedinim slučajevima vegetacioni zidovi se transformišu u dominantni umetnički izraz u prostoru u kome se nalaze, zahvaljujući projektantskom istraživanju potencijala materijala od koga je izrađen i novih strukturalnih sistema. Treba dodati da pojava vegetacionih zidova u arhitekturi delom je nastala iz potrebe ljudi za kontaktom, znanjem i podsticajem. Vegetativni zidovi imaju svoje oblikovne vrednosti koje su u direktnoj korelaciji sa ljudskom interakcijom u svrhu vizuelne različitosti u okviru urbanog prostora.

Jan Gel tumači prijatno mesto svakom pogledu kao „Zajedničku karakteristiku svih aktivnosti po izboru – da se dešavaju jedino kada su spoljni uslovi za zastajanje i kretanje dobri i kada je prijatno biti u nekom ambijentu”.

Pravilan odnos prema biljnom svetu umnogome definiše izgled vegetativnog zida usled promene godišnjih doba i biljno prilagođavanje na ove cikluse u umerenim klimatskim uslovima. Ako vegetativni zid posmatramo kao arhitektonski element koji treba da dostigne najviši nivo atraktivnosti kroz svoju funkciju i formu, onda se biljni svet mora prilagoditi temperaturnim razlikama tokom godine.

Sve ove promene mogu u velikoj meri uticati na oblikovnu percepciju vegetativnog zida. Samim tim određeni urbani prostori doživljavaju konstantnu transformaciju.

„Transformacija stanja određene sredine najpotpunije se može shvatiti u kontekstu njegovog razvoja. U tom smislu, transformacija predstavlja značajnu ili radikalnu promenu, proisteklu iz nekog prethodnog stanja.”

Pojedine biljne vrste sporo rastu i zahtevaju određenu tehnološku uslovljenost za svoj razvoj.

Fasadni omotač kao osnovni element u identifikaciji objekta, dominira u prostoru prvenstveno svojom materijalizacijom. Materijalizacija fasadnog omotača je u neposrednoj vezi sa konstrukcijom fasade, materijalom od koga je izrađen osnovni konstruktivni sistem, a sve u funkciji konačnog vizuelnog identiteta objekta.

Funkcionalne potrebe javnih objekata, građevinske norme definisane normativnim aktima, arhitektonske želje projektanta, konstruktivna rešenja, poznavanje statičkih i oblikovnih karakteristika, prostorni komfor, međuuticaj pojedinih arhitektonskih elemenata u prostoru u kome se fasada nalazi, određuju formu i dizajn vegetativnog zida. Razvoj tehnologije u velikoj meri determiniše dinamiku razvoja i korišćenja vegetativnih zidova kao izražajnog sredstva u realizaciji arhitektonskih objekata. Urbani prostori danas umnogome doživljavaju transformaciju zahvaljujući inovativnim dizajnerskim rešenjima koji svoju inspiraciju traže u teorijskim osnovama koje karakterišu savremeni svet. Tipološki posmatrajući različite vrste objekata, a pre svega parking garaže, urbane ulice sa ponavljajućim fasadama, tranzitna skladišta, maloprodajni objekti pružaju priliku da se uz pomoć vegetativnih zidova ostvari određeni oblikovni napredak u prostoru, kao i transformacija urbanog prostora.

Vegetativni zidovi omogućavaju stvaranje određenih implementacionih obrazaca, upotrebom biljnih tekstura kao osnovnog elementa izražavanja. Napušteni, oronuli ili delimično srušeni objekti su idealna mesta za postavljanje vegetativnih zidova u svrhu transformacije i podizanja nivoa identiteta urbanog prostora.

Ekonomski aspekt upotrebe vegetacionih zidova u formiranju arhitektonskih sklopova pre svega se odnosi na:

• Obim investicija – ekonomičnost konstrukcije i elemenata biljnog pokrivača.
• Trajnost i ekonomska isplativost ugrađenih materijala i biljaka, kao i troškove zamene dotrajalih elemenata.
• Ekonomska isplativost troškova tekućeg održavanja.

Pojedini benefiti vegetacionih zidova se ne mogu valorizovati kroz ekonomske klasifikacije i ekonomsku isplativost već se moraju uzeti kao deo opšteg benefita. To se pre svega odnosi na određene poslovne interese, korporativni imidž i strateške ciljeve investitora. Opšta ekonomska analiza treba da pokaže procenu odnosa predviđene dobiti i troškova postavljanja sistema. Ekonomičnost ne zavisi samo od troškova izrade i održavanja vegetacionih zidova nego i od procenjene uštede energije u letnjem periodu za hlađenje objekta. Ekonomičnost vegetacionih zidova je u direktnoj uzročno – posledičnoj vezi sa ekonomskim konceptom gradnje celog objekta.

Racionalnost konstrukcije vegetacionog zida definisana je opštim ekonomskim kriterijumima:

• cenom proizvodnje,
• cenom transporta,
• cenom montaže odnosno izgradnje,
• cenom održavanja.

Ekonomičnost proizvodnje i postavljanja vegetacionog zida može se postići povećanjem stepena industrijalizacije celokupnog sistema ili pojedinih njenih sastavnih delova kao i izborom biljnog rasada. S obzirom na veličinu pojedinih elemenata sklopa cena transporta ne bi trebalo da u velikoj meri utiče na ukupnu cenu proizvoda. U pojedinim slučajevima je neophodna upotreba teška mehanizacija za transport i ugradnju.

Ekonomičnost montaže je uslovljena odabirom sistema, što će definisati i vreme rada na gradilištu, upotrebu mehanizacije, građevinskog alata i stručne radne snage. Ekonomičnost u održavanju odnosi se na ekonomski isplative troškove održavanja konstruktivnih elemenata sklopa i biljnog rasada, prehranjivanja biljaka, sistema za zalivanje. Sve to je u direktnoj je vezi sa trajnošću materijala od koga su svi ovi podsistemi izrađeni.

Na ekonomičnost u održavanju utiče, konstruktivno rešenje i način realizacije pojedinih delova kojim bi trebalo da se u procesu eksploatacije omoguće brza i efikasna zamena usled dotrajalosti. Trajnost materijala od kojih je izgrađen vegetacioni zid svakako je jedan od bitnih preduslova prilikom odabira materijala za izradu. U predviđenom eksploatacionom veku, ugrađeni materijali ne smeju da izgube definisana svojstva na osnovu kojih su izabrani za izradu. Trajnost ugrađenih materijala uslovljena je:

• kvalitetom osnovnog proizvoda postignutom u procesu proizvodnje,
• pravilnim načinom ugradnje i zadovoljenjem osnovnih tehničkih uslova i propisa ugradnje,
• uslovima eksploatacije.

Životna sredina kao važan faktor opšteg benefita je upotrebom vegetacionog zida kao elementa završne obrade objekta ostvarila kvalitativan dobitak, jer se upotrebom vegetacionog zida u značajnoj meri smanjuje zagađenje vazduha i emisija CO₂. Smanjuje se zamućenost atmosfere i količina smoga u vazduhu, poboljšava se kvalitet vazduha, smanjuje se negativni uticaj urbanog razvoja i povećava ozelenjena urbana površina, povećava se površina životnog staništa insekata i ptica u gradskim sredinama.

Vrednosti ovih benefita su u stalnom porastu. Za realizaciju vegetacionih zidova upotrebljavaju se materijali koji se mogu reciklirati. Ekonomski trendovi, društveni status, kulturološki nivo korisnika, stilske karakteristike u arhitekturi, uvek su imali veliki uticaj na arhitekturu javnih objekata uopšte, a samim tim i na elemente arhitekture.

Ekonomska isplativost troškova tekućeg održavanja vegetacionih zidova zavisi od:

• mesta na kom se vegetacioni zidovi nalaze u okviru objekta,
• biljnih vrsta upotrebljenih u realizaciji vegetacionih zidova,
• odabranog tehnološkog sistema realizacije strukture.

Određena istraživanja su pokazala da vegetacioni zidovi mogu da igraju veoma važnu ulogu u procesu smanjenja toplotnih gubitaka u zimskom periodu i toplotnih dobitaka u letnjem periodu u objektima ili zidovima na kojima su implementirani. Tradicionalni materijali za gradnju objekata imaju visok stepen toplotne provodljivosti. Analize pokazuju da vegetacioni zidovi smanjuju toplotno pregrevanje zidova u letnjem periodu i na taj način smanjuju količinu ukupne energije potrebne za hlađenje objekta.

Vegetacioni zidovi ne akumuliraju toplotu kao zidovi napravljeni od konvencionalnih materijala. Istraživanja su pokazala da vegetacioni zidovi mogu smanjiti toplotne gubitke u zimskom periodu, a samim tim i potrebnu energiju za zagrevanje zgrada. Dosta je faktora koji utiču na nivo smanjenja toplotnih gubitaka i dobitaka u objektima upotrebom vegetacionih zidova, ali su sigurno najizraženija: orjentacija, struktura vegetacionog zida, količina lisne površine, debljina lisnog dela biljke, vlažnost zemljišta.

Energetski potencijal određenog omotača arhitektonskog objekta određen je strukturom samog omotača, lokacijskim klimatskim uslovima i režimom korišćenja objekta. Savremena tehnologija u arhitekturi „omogućuje optimalno usklađivanje osobenosti geografske sredine (odlika reljefa, geološka građa i seizmičnost terena, podzemnih i površinskih voda, vegetacije i topoklime – lokalne klime ) i kriptoklime – veštačke klime u stanovima, radnim i drugim zatvorenim prostorijama”.

Vegetativni zidovi koji fasadni omotač pretvaraju iz statičnog u dinamičan odnos prema posmatraču, u gustim urbanim sredinama imaju veliki potencijal u realizaciji unapređenja faktora održivosti životne sredine. To se pre svega odnosi na velike zidne površine, na kojima mogu da se apliciraju ovakvi napredni tehnološki sistemi.

Vegetativni zidovi imaju za cilj da arhitektonskim objektima daju nov karakter u odnosu na okruženje, da povećaju energetsku efikasnost i energetski bilans, stvarajući novi oblik prepoznatljivosti i interaktivni dizajn sa okruženjem.

Pozitivni efekti vegetativnih zidova zavisi od brojnih faktora. Osnovni faktori za postizanje ovih efekata su:

• Dizajn vegetativnog zida – on se pre svega odnosi na količinu zidne površine, gustinu i veličinu listova, vrstu upotrebljenih biljaka
• Orjentacija vegetativnog zida
• Nivo održavanja.

U realizaciji transformacije urbanog prostora upotrebom vegetativnog zida neophodno je uspostaviti određenu komunikaciju korisnika i okruženja.

„Budućnost naših zajednica, prirodnih resursa i ekosistema zavisi od toga koliko razumemo, cenimo i čuvamo staništa i vrste koje održavaju naš svet. Treba biti proaktivan i pružiti deci i odraslima alate kojima će uočavati efekte promenljivosti.”

Urbani prostori danas koristeći savremenu tehnologiju u materijalizaciji arhitektonskih objekata doživljavaju morfogenezu. Đokić, V. u svojoj knjizi Urbana morfologija – grad i gradski trg (2004.) definiše karakter morfogeneze kao

„Jedan od osnovnih principa morfogeneze podrazumeva iniciranje procesa u kome se oblici građenih struktura posmatraju u momentu njihovog nastajanja, tokom njihovog razvoja i promena kroz vreme. Sagledani na taj način morfogeni procesi predstavljaju sintezu odnosa i aktivnosti svih aktera u jednoj gradskoj strukturi.”

Dodatna vrednost vegetativnih zidova ostvaruje se elementima oblikovne različitosti, koja je upotrebom biljnog materijala, u potpunosti objektu i fasadnom omotaču daje jedan novi vizuelni identitet. Vegetativni zidovi mogu biti integrisani u fasadne omotače celom svojom površinom pa sve do malih interakcija u objektu.

Vegetativni zidovi postaju simbol eko ili zelene gradnje, zato što ih je lako identifikovati, jer su vidljivi i neposredno utiču na ukupni bilans zelenih površina u urbanim sredinama. Objekti sa primenjenim vegetativnim zidom postaju vrlo konkurentni na tržištu nekretnina. Oni svojim vizuelnim identitetom doprinose ne samo identifikaciji samog objekta nego u mnogome utiču i na kreiranje identiteta mesta.

Osnovna arhitektonska potreba je da se u javnom prostoru objekat istakne određenom porukom. Vegetativni zidovi to omogućavaju, ali osim te poruke oni doprinose i:

• Povećanju bioraznolikosti u urbanoj sredini
• Urbanu poljoprivredu
• Mesto za recikliranje
• Poboljšanje zdravlja

Vegetativni zidovi mogu u određenoj meri da ublaže nedostatak biološke ravnopravnosti u urbanim sredinama, zatim da održe određene biljne vrste, kao i da osiguraju određena staništa i gnezdilišta za insekte i razne vrste ptica. Vegetativni zidovi su prirodni produžetak svom okruženju. Određena istraživanja pokazuju da se mogu identifikovati biljne vrste, ptice i insekti koji mogu uspešno preživeti u ovakvim okolnostima.

Arhitektonski objekti sa vegetativnim zidovima, kroz istraživanja niza autora, (Honeyman 1987), dokazali da zelenilo ima veliki pozitivan na zdravlje ljudi. Istraživanja su pokazala da vizuelni kontakt sa biljnim rasadom i artističkom kreacijom dovodi do povećanog zadovoljstva boravka i rada u takvim prostorima, a samim tim i produktivnosti (Kaplan 2001.). Naročito je značajan rad (Ulrich 1983) koji dokazuje uspešniji postoperativni trend u zdravstvu u objektima gde su pacijenti bili u direktnom odnosu sa vegetativnim zidom.

Urbana poljoprivreda je nedovoljno istraženo polje realizacije vegetacionih zidova. Istraživači zaključuju da vegetativni zidovi imaju neosporan potencijal za realizaciju urbanih poljoprivrednih zasada, a da je korist očigledna. U urbanim sredinama i mestima urbane preizgrađenosti, gde je zemljište skupo i gde ga ima nedovoljno, vegetativni zidovi se mogu koristiti kao pogodno mesto za realizaciju ovakvih ideja.

Koordinator za Urban Management Program za UN-Habitat, napisao je da istraživanje u poslednje dve decenije pokazuje da „…urbana poljoprivreda ima višestruke uloge i funkcije i igra važnu ulogu u: jačanje urbane sigurnosti hrane, prehranu i zdravlja… i urbana ozelenjavanje i održavanje zelenih otvorenih prostora…“

„Osnovna karakteristika urbane agrokulture jeste lokalna proizvodnja hrane za lokalnu upotrebu – zatvoren sistem snabdevanja u okviru lokalne zajednice koji pruža mnogo prednosti: rekultivacija neuređenih gradskih površina, zapošljavanje stanovništva, više hrane i zdravija ishrana, povećanje ekonomske moći grada i njegovih stanovnika, jače veze među stanovnicima.”

Autor teksta: Prof.dr Budimir Sudimac, Univerzitet u Beogradu – Arhitektonski fakultet, Bulevar kralja Aleksandra 73/2, Beograd, Srbija, sudimac@arh.bg.ac.rs